W roku 1596 w Brześciu nad Bugiem odbył się Synod Biskupów prawosławnych z terenów Rzeczypospolitej. Na Synodzie tym podjęto decyzję, iż pragną odciąć się od patriarchatu moskiewskiego i uznać Papieża jako swego zwierzchnika.
Obecnie na terenie Polski spotykamy dwa obrządki wschodniokatolickie - Greckokatolicki i Neounicki.
Pierwszy ma dość rozbudowaną strukturę (na terenach dawnego zaboru rosyjskiego prawie nieobecny). Kościół neounicki zaś posiada w Polsce jedną parafię w Kostomłotach...
Mówiąc więc Kościół Unicki Katolicki nie możemy więc mieć zawężenia do Kościoła greckokatolickiego, lecz musimy obrać szersze spojrzenie na tą kwestię:
Katolickie Kościoły wschodnie - określenie Kościołów wschodnich, które pozostają w jedności z Kościołem rzymskokatolickim, uznając władzę i autorytet papieża.
Niemal wszystkie z tych kościołów doszły do jedności z Rzymem w drodze unii kościelnej. Są więc również nazywane Kościołami unickimi (unio z łac. - zjednoczenie), a wierni (zwłaszcza grekokatolicy) - unitami. Termin ten, uważany przez prawosławnych za pejoratywny, jest obecnie zastępowany określeniem katolicy wschodni.
Kodeks kanonów kościołów wschodnich ogłoszony w 1990 przez papieża Jana Pawła II dzieli te Kościoły na:
patriarchalne:
chaldejski,
ormiański,
koptyjski,
syryjski,
maronicki,
melchicki,
większe arcybiskupie:
syromalabarski (od 16 grudnia 1992),
syromalankarski (od 10 lutego 2005),
ukraińsko-bizantyński (greckokatolicki), (od 23 grudnia 1963)
rumuński (od 16 grudnia 2005 r.)
metropolitalne:
etiopski,
rusiński,
inne:
albański,
białoruski (bez hierarchii),
bułgarski,
grecki,
rosyjski (bez hierarchii),
węgierski,
włosko-albański
Kościoły te można ze względu na powód rozłamu można podzielić na:
Kościół, który w przeszłości nie uznał orzeczeń soboru efeskiego (dawniej nazywany nestoriańskim) - chaldejski
Kościoły, które dawniej nie uznały orzeczeń soboru chalcedońskiego (dawniej zwane monofizyckimi):
ormiański,
koptyjski,
syryjski,
etiopski,
syro-malabarski,
syro-malankarski,
Kościół maronicki,
Kościoły dawniej należące do wspólnoty prawosławnej:
ukraiński,
Ze względu na tradycje liturgiczną kościoły unickie dzielą się na:
Kościoły wywodzące się z aleksandryjskiej tradycji liturgicznej:
koptyjski,
etiopski,
Kościoły wywodzące się z antiocheńskiej tradycji liturgicznej:
maronicki,
syryjsko
syromalankarski,
Kościoły wywodzące się z ormiańskiej tradycji liturgicznej:
ormiański
Kościoły wywodzące się z chaldejskiej i wschodniosyryjskiej tradycji liturgicznej:
chaldejski
syromalabarski
Kościoły wywodzące się z bizantyjskiej tradycji liturgicznej:
Kościół melchicki
Grecki Kościół katolicki
Albański Kościół katolicki
Białoruski Kościół katolicki
Bułgarski Kościół katolicki
Węgierski Kościół katolicki
Italo-albański Kościół katolicki
Rumuński Kościół katolicki
Rosyjski Kościół katolicki
Rusiński Kościół katolicki
Słowacki Kościół katolicki
Ukraińska cerkiew greckokatolicka
KOŚCIÓŁ GRECKOKATOLICKI
Ukraiński Kościół Katolicki obrządku bizantyjskiego (oficjalnie "Kościół Katolicki Obrządku Bizantyjsko-Ukraińskiego", potocznie także "Cerkiew unicka", ukr. Українська Греко-Католицька Церква - Ukrajins’ka Hreko-katołyc'ka Cerkwa) - największy z katolickich Kościołów wschodnich, działający głównie na terenach dzisiejszej zachodniej Ukrainy.
Jest to Cerkiew unicka, tradycji prawosławnej, zachowująca pełną łączność z Kościołem rzymskokatolickim i uznająca prymat papieski.
Nazwę Kościół greckokatolicki wprowadziła cesarzowa Maria Teresa w 1774 roku dla odróżnienia wiernych tej wspólnoty od wiernych Kościoła rzymskokatolickiego oraz ormiańskiego Kościoła katolickiego.
Inne nazwy dla tego Kościoła: Kościół unicki, Kościół greckokatolicki, ukraiński Kościół katolicki, Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, kijowski Kościół katolicki (zaproponowana w 1999 r.).
Cerkiew posiada cztery metropolie, trzy egzarchaty oraz jedenaście eparchii na całym świecie:
Ukraina
Archieparchia kijowska
Archieparchia lwowska
Eparchia stryjska
Eparchia samborsko-drohobycka
Eparchia tarnopolsko-zborowska
Eparchia sokalska
Eparchia iwano-frankowska
Eparchia buczacka
Eparchia kołomyjsko-czerniowcka
Egzarchia doniecko-charkowska
Egzarchia odesko-krymska
Eparchia Muchaczewska GKC formalnie jest osobny Kościoł sui iuris
Polska
Archieparchia przemysko-warszawska
Eparchia wrocławsko-gdańska
Serbia i Czarnogóra
Apostolski egzarchat Serbii i Czarnogóry
Francja
Apostolski egzarchat Francji, krajach Beneluxu i Szwajcarii
Niemcy
Apostolski egzarchat Niemiec i Skandynawii
Wielka Brytania
Apostolski egzarchat Wielkiej Brytanii
USA
Archieparchia filadelfijska
Eparchia chicagowska
Eparchia stemfordska
Eparchia parmińska
Kanada
Archieparchia winnipeska
Eparchia edmontońska
Eparchia torontońska
Eparchia saskatoońska
Eparchia nowo westministerska
Brazylia
Eparchia curitybska
Argentyna
Eparchia buenos-aireska
Australia
Eparchia melbourneńska
Zwierzchnikiem ukraińskiej Cerkwi greckokatolickiej w Polsce jest arcybiskup Jan Martyniak, zarazem metropolita greckokatolickiej metropolii przemysko-warszawskiej.
Od kilkunastu lat Kosciół greckokatolicki w Polsce organizuje coroczne spotkania młodych - Sarepta w Beskidzie Niskim
KOŚCIÓŁ NEOUNICKI
Kościół katolicki obrządku (rytu) bizantyjsko-słowiańskiego (inaczej neounicki) narodził się w Polsce w latach 20. XX wieku. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości okazało się, że wielu wiernych Kościoła prawosławnego nie ma swoich kapłanów. Powstanie rytu neounickiego związane było także z próbą odnowienia na terenie byłego zaboru rosyjskiego Cerkwi greckokatolickiej skasowanej w 1875 roku.
Zwolennikiem neounii był ordynariusz podlaski Henryk Przeździecki, który wykorzystał stanowisko Watykanu w sprawie ewengelizowania prawosławnych. Papież Pius XI upoważnił biskupa Przeździeckiego instrukcją Zelum Aplitudinis do "pozyskiwania" wiernych. Biskup podlaski sprawował władzę jurysdykcyjną nad nowym obrządkiem i jego duchownymi. Z czasem podobne pełnomocnictwa uzyskali także inni biskupi kresowi - wileński, piński, łucki i lubelski. Tworzony obrządek określano jako bizantyjsko-słowiański, wschodniosłowiański lub wschodniokatolicki.
Biskup Przeździecki w 1924 r. sprowadził do Polski zakon jezuitów obrządku wschodniego, którzy osiedlili się w Albertynie koło Słonima. Tam też biskup erygował pierwszą parafię.
W 1927 roku wierni 10 parafii prawosławnych na Polesiu zdecydowali się odnowić unię z Kościołem katolickim. Z uwagi jednak na to, że parafie te w swojej liturgii używały obrządku bizantyjsko-słowiańskiego, a nie jak reszta grekokatolików w Polsce rytu bizantyjsko-ukraińskiego postanowiono, że nowe wyznanie pozostanie przy swoich dotychczasowych tradycjach. Tym samym neounici nie weszli w skład Kościoła greckokatolickiego (unickiego), a opiekę nad nimi przejął Kościół rzymskokatolicki. Pod koniec 1927 roku było już 14 parafii obsługiwanych przez 28 księży i skupiających ok. 20.000 wiernych.
W 1931 roku obrządek uzyskał własnego biskupa. Z woli Stolicy Apostolskiej został nim Ukrainiec Mykoła Czarnecki z zakonu redemptorystów. Nie uzyskał on jednak jurysdykcji nad neounią, gdyż rząd polski nie wyraził na to zgody (obrządek nie był wyszczególniony w konkordacie z 1925 r.). Także w 1931 roku jezuici albertyńscy otrzymali od biskupa Adolfa Szelążka seminarium , które później przekształcili w Papieskie Seminarium Wschodnie.
Po II wojnie światowej i zmianie granic parafie neounickie na terenie ZSRR zanikły.
Obecnie w Polsce w obrządku neounickim jest ochrzczonych około 300 wiernych. Istnieje jedna parafia, która znajduje się w miejscowości Kostomłoty. Ryt ma jednego duchownego, którym jest marianin, archimandryta Roman Piętka. Ordynariuszem katolików wschodnich rytu bizantyjsko-słowiańskiego (neounickiego) w Polsce jest prymas Polski, kardynał Józef Glemp.
Pozatym warto wspomnieć, są jest jeszcze:
Grecki Kościół katolicki to katolicki Kościół wschodni wywodzący się z bizantyjskiej tradycji liturgicznej w Grecji.
Praca misyjna Kościoła katolickiego wśród greckich prawosławnych rozpoczęła się w XIX wieku. W wyniku tych działań powstała niewielka wspólnota katolików zachowujących wschodnią liturgię, a pozostających w jedności z Rzymem. W 1911 papież św. Pius X powołał specjalny ordynariat dla greckich katolików w Imperium Osmańskim. Obecna struktura Egzarchatu Apostolskiego została nadana Kościołowi w 1932 przez papieża Piusa XI. W 2002 roku wspólnota liczyła niewiele ponad 2000 wiernych, którymi opiekowało się 7 kapłanów.
Maronicki Patriarcha Antiochii - patriarcha Antiochii w kościele maronickim, związanym obecnie unią z Rzymem.
Oficjalny tytuł patriarchy brzmi: Patriarcha Antiocheński Maronitów. Podlega mu, w zależności od podawanych źródeł, około 2 - 3,2 milionów wiernych Katolickiego Kościoła Maronitów.
Melchici (t. melkici; aram. melech; hebr. "melek"; arab. malik - "król", gr. sufiks -itoi "ludzie króla") - określenie grupy wiernych jednego z kościołów wschodnich. Jednoznaczne określenie którego nie jest możliwe, ponieważ zależy to od kontekstu. Nazwa "melchici" miała bowiem w dziejach dwa całkowicie odmienne znaczenia.
Pierwotnie, do czasów wielkiej schizmy wschodniej, jako melchitów określano wiernych patriarchatów Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy, którzy przyjęli nauki soboru chalcedońskiego (451) - w odróżnieniu od tych, którzy poparli herezję monofizytyzmu.
Po wielkiej schizmie wschodniej, czyli rozłamie Kościoła Powszechnego na zachodni - katolicki i wschodni - prawosławny, dotychczasowi melchici zaczęli sami się określać (i być określani) jako "prawosławni" (gr. orthodoxos - dosłownie "prawowierny"). Stworzyli oni na terenach trzech wyżej wymienionych patriarchatów cerkiew prawosławną.
Na początku XVIII wieku, po powrocie części z nich do unii z Rzymem i zapewne pod jego wpływem, mianem melchitów zaczęto określać wiernych kościoła melchickiego - unickiego katolickiego kościoła obrządku greckiego (bizantyjskiego), czyli, dosłownie rzecz ujmując, grekokatolików. Jednak nie wszystkich - nazwą tą obejmuje się tylko katolików obrządku greckiego zamieszkałych (pierwotnie) na terenach trzech wyżej wymienionych patriarchatów, a więc w Azji i w Afryce. Nie obejmuje się nią natomiast grekokatolików europejskich - ani tych, którzy nigdy nie utracili łączności z Rzymem (tu zwłaszcza wspólnoty italogreckie w Italii), ani nawróconych na katolicyzm wiernych poszczególnych cerkwi prawosławnych.
W piśmiennictwie historyczno-kościelnym zdarza się określanie mianem melchitów wszystkich wiernych kościołów chalcedońskich na Wschodzie, z podziałem ich na "melchitów prawosławnych" i "melchitów katolickich". Jest to jednak nazewnictwo sztuczne, ponieważ wierni cerkwi prawosławnej - rzekomi "melchici prawosławni" - nigdy się w ten sposób sami nie określają ani nie są tak nazywani. Zawsze występują po prostu jako "prawosławni". Miano "melchitów" jest zarezerwowane tylko dla wiernych kościoła unickiego.
Melchicki Patriarcha Antiochii - urząd powstał po odłączeniu się części kościoła prawosławnego w 1724 i poddaniu się władzy papieża.
Syromalabarski Kościół Katolicki - jeden z katolickich kościołów wschodnich, grupy tzw. chrześcijan św. Tomasza, która pozostaje w unii z Rzymem. Połączyli się oni ponownie z Kościołem katolickim po synodzie w Diamper w 1599. W 1653 roku doszło w kościele do rozłamu, powstała grupa, która sprzeciwiła się władzy duchownych portugalskich (jezuitów) i utworzyła osobny Kościół, z którego znów wyłonił się w 1930 roku Kościół Syromalankarski.
16 grudnia 1992 papież Jan Paweł II przyznał mu status Kościoła arcybiskupiego.
Kościół syromalabarski posiada około 3,6 mln wiernych.
Syromalankarski Kościół katolicki powstał na tle schizmy w łonie Kościoła syryjskiego, którą wywołał w 1909 roku spór pomiędzy patriarchą syriackiego Kościoła prawosławnego patriarchatu antiocheńskiego, Mar2 Abdallahem Sattufem a przywódcą chrześcijan malabarskich obrządku zachodniosyriackiego (rytu antiocheńskiego) Mar Dionizym VI, co doprowadziło do podziałów w łonie Kościoła syriackiego w Indiach. Powstaniu Syromalankarskiego Kościoła Katolickiego związane jest z działalnością rektora szkoły religijnego Bractwa Naśladowania Jezusa Chrystusa w Betanii (Indie), którym od 1919 r. był ksiądz Ghiverghis (Ghiverghis - Jerzy) Panikerveetil. Wyświęcony w 1925 r. na biskupa jako Mar Ivanios (Jan), został następnie metropolitą w 1928 r. W 1926 r. w Parumala w czasie synodu grupy syriackiej uznającej władzę katolikosa Dionizego, Mar Ivanios domagał się zakończenia schizmy, głosząc jedność Kościoła chrześcijańskiego i prymat biskupa Rzymu. Synod zgodził się na udzielenia Mar Ivaniosowi pozwolenia na prowadzenie rozmów z Kościołem rzymskokatolickim, ale z zastrzeżeniem, by syriacy z Indii mogli zachować obrządek antiocheński, a biskupi mogli pozostać na swych dotychczasowych stanowiskach. Stolica Apostolska przyjęła te warunki, ale również z zastrzeżeniem, aby zbadać ważność chrztu oraz świeceń kapłańskich i biskupich.
Mimo przychylnego stanowiska Watykanu, tylko dwóch z pięciu biskupów było gotowych przyłączyć się do unii. Byli to Mar Ivanios i podległy mu biskup Tiruvalli Mar Teofil dołączył do nich jeszcze jeden ksiądz, jeden diakon i jedna osoba świecka. Tych pięciu ludzi złożyło katolickie wyznanie wiary stając się zalążkiem Syromalankarskiego Kościoła katolickiego. Następnie dwa zgromadzenia Naśladowania Jezusa Chrystusa, męskie i żeńskie, również złożyły takie same, katolickie wyznanie wiary. Mar Ivanios i Mar Teofil zostali uznani przez Rzym za biskupów katolickich 20 września 1930 r., a 1932 r. Syromalankarski Kościół katolicki otrzymał z rąk papieża Piusa XI rangę Kościoła katolickiego sui iuris i organizację metropolii, na której czele stanął Mar Ivanios jako arcybiskup Trivandrum, z podległym mu biskupstwem diecezjalnym w Triuvalli.
Obecnie arcybiskupowi w Trivandrum podlegają cztery diecezje (eparchie): Tiruvalla, Bethery, Marthandam, Moovatupuzha.
Kościół syromalankarski posiada bogatą liturgię i ciekawe formy życia monastycznego, łączące tradycje wschodniego i zachodniego chrześcijaństwa oraz hinduistycznych Indii. Wśród zgromadzeń zakonnych warto wymienić Zakon Naśladowania Chrystusa (ICO), zwany Betanią (Bethany Ashram), a także Kurisumala Ashram – zgromadzenie będące gałęzią zakonu cystersów, który przyjął liturgię syryjską i praktykuje surową ascezę.
10 lutego 2005 r. papież Jan Paweł II nadał Syromalankarskiemu Kościołowi katolickiemu statut arcybiskupstwa większego, mianując dotychczasowego arcybiskupa Trivandrum Cyrila Mar Baseliosa Malancharuvil arcybiskupem większym. Zwierzchnik Syromalankarskiego Kościoła Katolickiego bywa nieoficjalnie nazywany katolikosem, co niekiedy wywołuje protesty watykańskich prawników i syriackich hierarchów ortodoksyjnych.
Kościół chaldejski - jeden z kościołów wschodnich katolickich, działający głównie na terenie historycznej Mezopotamii - dzisiejszego Iraku i wschodniej Syrii.
Kościół chaldejski powstał w wyniku powrotu do łączności z Rzymem części wschodniego heretyckiego kościoła nestoriańskiego, zwanego przez jego wiernych "Kościołem Wschodu" (jego część pozostająca do dziś w herezji zwana jest "kościołem asyryjskim"). Wskutek działania czynników politycznych kościół ten na kilka stuleci utracił kontakt z kościołami działającymi w granicach Cesarstwa Rzymskiego. Powstanie kościoła chaldejskiego jest związane z przełamaniem tej izolacji, aczkolwiek już wcześniej zdarzały się indywidualne i lokalne konwersje na katolicyzm. Hierarchowie nestoriańscy korespondowali również z papieżami, niekiedy składając również przed nimi wyznanie wiary. To zrobili w 1237 metropolita Syrii, a w 1245 metropolita Nisibis z pięcioma innymi biskupami.
W XV wieku do Mezopotamii zaczęli docierać misjonarze łacińscy. Rozłam wśród nestorian zaczął się w połowie XV wieku, gdy ówczesny "patriarcha domu świętego Tomasza i świętego Tadeusza" (pełny tytuł patriarchów nestoriańskich) Szymon (Shimoun) IV Bassidi wprowadził dziedziczenie godności patriarszej wsród swej rodziny - patriarchą miał zostawać najbliższy męski krewny ostatniego patriarchy. Wśród duchownych wzbudziło to ostry sprzeciw, choć nowy zwyczaj ostatecznie się przyjął.
W 1551 patriarchą został w ten sposób 12-letni Szymon Dinha (Szymon VIII). Sytuacji tej nie zaakceptowała grupa biskupów, która wybrała własnego patriarchę - zakonnika Jana Sulagę (Yuhana Sulaqa). Nowy patriarcha - Szymon VIII - na trzy lata wyjechał do Rzymu, gdzie złożył katolickie wyznanie wiary i został mianowany przez papieża unickim "patriarchą Asyrii". Jego następcy nosili już tytuł "chaldejskich patriarchów Babilonu". Jednak w 1662 następca Jana Sulagi Szymon XIII Denha zerwał unię z Rzymem, wracając do herezji. Paradoksalnie, linia patriarchów pochodzących od Jana Sulagi jako jedyna do dziś pozostaje nestoriańska.
Już w 1607 także nestoriański patriarcha z linii Szymona Dinhy Mar Eliasz (Eliyya) VIII zawarł unię z Rzymem. Istniały więc dwa unickie patriarchaty chaldejskie. Jednakże w 1692 jego następca Mar Eliasz X Jan Marogin również zerwał unię z Rzymem. Pojawiły się więc dwa nestoriańskie patriarchaty chaldejskie.
Na dodatek w 1672 chaldejski arcybiskup Diyarbakir Józef (Yusuf) odrzucił władzę patriarchów z linii Szymona Dinhy i zawarł kolejną unię z Rzymem. W 1681 został mianowany przez papieża patriarchą, ale bez bliższego określenia, czego i kogo. Dopiero jego nastepca Mar Józef II uzyskał godność patriarchy Babilonu. Linia tych unickich patriarchów wygasła jednak ze śmiercią Mar Józefa V w 1828.
W 1804 po zmarłym Mar Eliaszu XIII Isho-Yab z linii następców Szymona Dimhy pozostał tylko jego brat Jan Hormizd (Yuhannah Hormizd) - katolik. W 1830 objął tron patriarszy i po początkowych wahaniach, podczas których został nawet chwilowo suspendowany, w 1838 zniósł dziedziczność patriarchatu, wobec czego został uznany przez papieża. Następny patriarcha Mikołaj Zaya (1844) pochodził już ze zwykłego wyboru, zatwierdzonego przez papieża. W tym samym roku, za politycznym poparciem Francji, uzyskał on również firman Porty Ottomańskiej, uznający chaldejczyków za millet (lud, grupę wyznaniową) odrębny od nestorian. Tak więc nieprzerwane i pewne istnienie kościoła chaldejskiego datuje się od 1844.
Przedstawiona wyżej historia jest mocno uproszczona, gdyż w rzeczywistości postawa poszczególnych patriarchów wobec Rzymu była nieostra. Niektórzy z nich nie odżegnywali się wprost od podlegałości papieżowi, nie czyniąc jednak żadnych kroków w stronę utrzymania łączności z Rzymem. Należy również mieć na uwadze, że rezydując pod panowaniem muzułmanów, w górskich klasztorach, nie zawsze mieli możliwość kontaktu z Zachodem.
Spory między patriarchami nie wpływały na postawę wiernych podzielonego kościoła. Stronnictwo katolickie czerpało swoją atrakcyjność nie tyle ze swoich nauk, co z ochrony przed władzami tureckimi, jaką dawała opieka mocarstw Zachodu nad katolikami. Silne bowiem, także wśród samych patriarchów, było przywiązanie do nestoriańskiej obrzędowości. Aby zmienić tę postawę, od początku XIX wieku duchowni chaldejscy byli wysyłani do Rzymu w celu studiów w duchu katolickim. Po jakimś czasie większość z nich była wykształcona w ten sposób. Konwertyci na katolicyzm od XVIII wieku skupiali się na równinie w okolicach Mosulu (starożytnej Niniwy), we wsiach Bartela, Karamles, Bakhdeda, Tel Keppe, Batnaya, Paqofa i Elqosh. Zwolennicy nestorianizmu emigrowali na północ, w góry, do swoich patriarchów rezydujących w Kotsznes (Qodshanis - w części Azerbejdżanu leżącej w dzisiejszym Iranie).
Oba siostrzane kościoły, chaldejski i asyryjski, w czasach nowożytnych cierpiały prześladowania ze strony kolejnych władców Mezopotamii, jak również ze strony jej muzułmańskich współmieszkańców. Ostatnim aktem tych prześladowań są wydarzenia związane z chaosem w Iraku po obaleniu Saddama Hussajna. Chrześcijanie iraccy są zastraszani przez muzułmańskie bojówki i zmuszani do emigracji.
Dziś kościół chaldejski liczy około 1,5 mln wiernych, mieszkających w Iraku (diecezje Elqosh, Arbela, Mosul, Ammadeya, Duhok i Zakho, Basra, Kirkuk), w Turcji (diecezja Diyarbakir), w Iranie (diecezje w Teheranie, Urmii i Salamas), w Syrii, w Libanie, w Gruzji i w Egipcie (diecezja Kairu). Diaspora chaldejska w USA (dwie diecezje) liczy około 150 tysięcy wiernych, z których 100 tysięcy mieszka w Detroit. Wierni, zwłaszcza w Mezopotamii, używają języka arabskiego. Nie są jednak Arabami, lecz potomkami ludów semickich zamieszkujących te tereny przed najazdem arabskim - Chaldejczyków, Asyryjczyków, Aramejczyków.
Długoletni (od 1989) patriarcha chaldejski Mar Rafael I BiDawid zmarł 7 lipca 2003. Jego następcą na tronie patriarszym został Emanuel Karim III Delly.
Kościół chaldejski używa własnego obrządku chaldejskiego, wywodzącego się ze wschodniego (wschodniosyryjskiego) odłamu rytu antiocheńskiego. Liturgia pochodzi od świętych Tadeusza (Addai) i Mari, od Nestoriusza i od Teodora z Mopsuestii. Językiem liturgicznym jest aramejski
Kościół katolicki obrządku koptyjskiego – jeden z katolickich kościołów wschodnich, działający na obszarze Egiptu.
Kościół katolicki obrządku koptyjskiego wyodrębnił się z właściwego kościoła koptyjskiego. Po założeniu (jak głosi tradycja – przez świętego Marka Apostoła) Kościoła w Egipcie, wspólnota chrześcijańska rozwijała się pod rządem patriarchów Aleksandrii, o pozycji formalnie równej patriarchom Rzymu, niekiedy nawet także zwanych papieżami. Wierni kościoła egipskiego wytworzyli własny obrządek, odmienny zarówno od rzymskiego, jak i od bizantyjskiego. Kościół egipski wydał wielu wybitnych teologów, zasłużonych zwłaszcza w walce z herezją nestorianizmu. Do najwybitniejszych z nich należą Klemens Aleksandryjski i Orygenes. W kościele egipskim narodził się chrześcijański monastycyzm, na początku w formie pustelnictwa. Z tym wiążą się imiona egipskich świętych Antoniego i Pachomiusza.
Po soborze w Chalcedonie w 451 r. w kościele egipskim, podobnie jak w pozostałych patriarchatach Wschodu, nastąpił rozłam. Ówczesny patriarcha aleksandryjski Dioskur odrzucił wyznanie wiary uznające istnienie dwóch natur Jezusa Chrystusa, popadając tym samym w herezję monofizytyzmu. Swego patriarchę poparła przeważająca większość wiernych Egiptu. Jego zwolennicy nazwali się "prawowiernymi" (gr. orthodoxos, co akurat w tym przypadku nie znaczy, jak zazwyczaj, "prawosławni"), natomiast przeciwnicy – melchitami (aram.-gr. melchitoi "ludzie króla"), a później "katolikami" (gr. katholikos "powszechny"). Początkowo, mimo rozłamu wśród wiernych i hierarchii, nie pojawiła się druga linia patriarchów aleksandryjskich – patriarchowie pozostali głową zarówno jednego, jak i drugiego odłamu kościoła egipskiego, usiłując godzić zwaśnione strony. Godność tę sprawowali zarówno koptowie, jak i melchici, coraz częściej zdarzało się jednak, że panowało dwóch patriarchów jednocześnie – koptyjski i melchicki. W następnych wiekach rozdział obu kościołów koptyjskich stał się ściślejszy – obie strony definitywnie uznały się nawzajem za heretyków i wzajemnie się zwalczały, wykorzystując jako instrument tych sporów Arabów, panujących w Egipcie od połowy VII wieku. Powstały oczywiście dwie linie patriarchów Aleksandrii – monofizycka i melchicka.
Chalcedoński kościół egipski przez kilka wieków pozostawał jednolity, zachowując łączność i z Rzymem i z Konstantynopolem, mimo że kulturowo egipscy melchici należeli do kręgu bizantyjskiego. Jednak po rozłamie wywołanym wielką schizmą wschodnią (1054) egipscy melchici, pozostający pod wpływem patriarchatu konstantynopolitańskiego, stopniowo porzucili łączność z kościołem Rzymu, opowiadając się zdecydowanie za prawosławiem i stając się częścią cerkwi prawosławnej. Tylko garstka wiernych, pozbawiona niemal całkowicie hierarchii duchownej, pozostała w łączności z Rzymem. Do udzielania sakramentów sprowadzano księży z zewnątrz, głównie z Jerozolimy. Od XVIII wieku stałą opiekę duszpasterską nad egipskimi katolikami sprawowali franciszkanie.
Zarówno Rzym jak i Konstantynopol kilkakrotnie próbowały doprowadzić do unii wszystkich trzech kościołów egipskich, oczywiście pod własną obediencją. Ze strony Zachodu pierwszą próbą była unia florencka, zawarta 4 lutego 1443 na soborze we Florencji, dotyczyła ona jednak tylko zjednoczenia kościoła łacińskiego z cerkwią. Mimo przychylnej postawy prawosławnego patriarchy Aleksandrii, wobec ostrego sprzeciwu duchowieństwa i wiernych jego patriarchatu, unia ta w Egipcie nie weszła w życie (podobnie zresztą, jak na pozostałych terenach Wschodu). Później, z inicjatywy Rzymu, próby unii katolicko-koptyjskiej podjęto na synodzie w Kairze w 1582 i jeszcze raz w 1814. Skończyły się one niepowodzeniem.
W 1741 papież Benedykt XIV ustanowił wikariat apostolski dla koptów w Egipcie. Pierwszym wikariuszem został Atanazy, koptyjski biskup Jerozolimy. Listem apostolskim Christi Domini z 26 listopada 1895 papież Leon XIII przywrócił katolicki koptyjski patriarchat aleksandryjski, na pierwszego patriarchę naznaczając biskupa Cyryla Macaire. Obszar patriarchatu został podzielony na 3 diecezje: Teby, Hermopolis Magna i patriarchalną, z siedzibą w Kairze. W latach 1908-1947 patriarchatem zarządzali administratorzy apostolscy – najpierw Maksymos Sedfaui, potem Marek II Chuzam (Khouzam). Ten ostatni w 1947 został obrany na patriarchę i w 1948 intronizowany pod imieniem Marka II. Ten sam synod z części diecezji tebańskiej wydzielił czwartą diecezję – Asjut. Następnym patriarchą (1958-1986) był Stefan I Sidarus (Sidarouss), od 1965 kardynał, po którym nastąpił Stefan II Gattas. Po rezygnacji Gattasa w marcu 2006 patriarchą został Antoni Naguib.
Dzisiejszy katolicki kościół koptyjski liczy około 210 tysięcy wiernych, wśród których posługę pełni 175 księży świeckich i 40 zakonnych (franciszkanów). Patriarchat dzieli się na sześć diecezji: patriarchalną, Minia, Asjut, Sohag, Luksor, Ismailia.
Kościół maronicki - jeden z kościołów Wschodu, powstały w VII wieku na terenach obecnego Libanu i Syrii i tam pierwotnie działający. Wyodrębnił się wskutek przyjęcia herezji monoteletyzmu. Jako jedyny z kościołów Wschodu w całości pozostaje w unii z Rzymem, nawiązanej w czasach wypraw krzyżowych.
Należy zaznaczyć, że sami maronici zaprzeczają, jakoby ich kościół kiedykolwiek był heretycki, i rzeczywiście, brak bezpośrednich tego dowodów. Z pewnością nigdy nie został oficjalnie potępiony jako taki. Według wersji maronickiej ustanowienie odrębnego patriarchatu maronickiego było skutkiem długotrwałego braku patriarchy w Antiochii, który od czasu najazdu arabskiego rezydował w Konstantynopolu (od 685), a potem w ogóle przestał być powoływany (od 702 do 742). Jednakże wersji tej nie potwierdzają żadne źródła pochodzące spoza kręgu maronickiego, w szczególności spisy patriarchów antiocheńskich nie wymieniają świętego Jana Marona, który miałby być pierwszym maronickim patriarchą.
Nazwa kościoła pochodzi od imienia jego założyciela świętego Marona (arab. Maroun) - mnicha, pustelnika, kapłana i nauczyciela, cudotwórcy i uzdrowiciela, żyjącego w II połowie IV wieku w górach Taurus nad rzeką Orontes w Syrii, na terenie patriarchatu Antiochii. Święty Maron pozostawił po sobie maronitów - liczne grono uczniów i naśladowców, tworzących zwartą grupę, mieszkającą w monasterze Beit-Maroun. Maronici uznali naukę soboru chalcedońskiego, co postawiło ich w opozycji do antiocheńskich monofizytów (jakobitów). Wskutek prześladowań ze strony monofizytów maronici w V wieku poczęli stopniowo emigrować w góry Libanu, których mieszkańców nawrócili do swoich nauk.
W VII wieku w kościele Wschodu, już wówczas podzielonym na odłam monofizycki i melchicki, doszło do następnej herezji - monoteletyzmu. Maronici przyjęli tę herezję, wskutek czego zaczęli ich prześladować również melchici. Do tego dołączyła wojna związana z podbojem tych terenów przez Arabów. Po potępieniu monoteletyzmu przez sobór konstantynopolitański III w 681 doszło do całkowitej emigracji maronitów w góry Libanu, gdzie w 687 w dolinie Jbeil obrali własnego patriarchę - świętego Jana Marona, biskupa Botrys w Libanie. Pod jego wodzą maronici pokonali bizantyjską karną ekspedycję pod w bitwie pod Amioun (694). Po nieudanej próbie powrotu do Antiochii w 938, patriarchowie zamieszkali w dolinie Batroun. Maronici zamieszkiwali trudno dostępne górskie doliny, a najazd arabski spowodował ich całkowite odcięcie od reszty Kościoła, który był przekonany o ich wyginięciu.
Stan taki trwał do czasów wypraw krzyżowych. W 1099 krzyżowcy, ku swemu zdumieniu, napotkali w górach Libanu chrześcijan - maronitów, którzy wkrótce stali się ich sprzymierzeńcami. Maronici wstępowali do zakonów rycerskich i wspierali krzyżowców militarnie, a w życiu "cywilnym" doszli do dużej zażyłości z europejskimi mieszkańcami Ziemi Świętej. W 1181 patriarcha maronicki złożył przysięgę wierności papieżowi przed łacińskim patriarchą Antiochii Amaury'm z Limoges. W ten sposób kościół maronicki porzucił herezję monoteletyzmu (o ile przyjąć, że ją wyznawał) i przystąpił do unii z Rzymem. Obyło się przy tym bez rozłamu, zarówno wśród hierarchii, jak i wśród wiernych. Kontakt z Rzymem nie został już później zerwany, hierarchie obu kosciołów komunikowały się ze sobą. Patriarcha Jeremi z Amshiti uczestniczył nawet w soborze laterańskim w 1215. Od 1246 maronici utrzymywali kontakt z franciszkanami. Okres krucjat okazał się renesansem maronitów.
Po klęsce wypraw krzyżowych maronici stali się celem najcięższych w swej historii prześladowań ze strony muzułmanów - najpierw egipskich Mameluków (1291-1516), a następnie Turków ottomańskich (1516-1919). W dodatku między 1260 i 1303 Liban został czterokrotnie najechany przez Mongołów. Chroniąc się przed wojną maronici ponownie wycofali się w górskie doliny, gdzie żyli przemieszani z szyitami i druzami. Maronici zachowali organizację patriarchalno-biskupią. Administrację cywilną sprawowali starsi poszczególnych wsi (arab. mukaddam, l.mn. mukaddimin). W 1440 patriarchowie przenieśli się w dolinę Kannoubine. Na synodzie w Kannoubine w 1580 kościół maronicki przyjął naukę soboru trydenckiego. W 1606 pod wpływem Rzymu maronici przyjęli kalendarz gregoriański.
W wyniku zabiegów jezuity Jana Eliano papież Grzegorz XIII w 1584 ustanowił w Rzymie Kolegium Maronickie, w którym wykształciło się wielu znakomitych duchownych i świeckich maronitów, międezy innymi patriarcha Stefan Douaihy z Ehden (zm.1704), bibliotekarz watykański Józef Assemani, profesor paryskiego Kolegium Królewskiego Gabriel z Syjonu, uczony Mirhej ben Namroun. Kolegium Maronickie stało się oknem maronitów na świat. Przetrwało do czasów rewolucji we Francji (1789), gdy zastąpiło je seminarium duchowne w Ain Waraqah.
Od początku XVII wieku w Libanie zaczęły powstawać domy zakonów Zachodu - kapucynów (1626), karmelitów (1635), jezuitów (1656). W 1694 patriarcha Douaihy ustanowił pierwszy maronicki zakon - świętego Antoniego. Na początku XVIII wieku wśród maronitów doszło do sporów na tle latynizacji ich obrządku. W celu ich rozstrzygnięcia w 1736 odbył się synod w Louaizeh, który jednak nie podjął decyzji w tej kwestii, a tylko potwierdził unię z Rzymem.
W 1845, a później w 1860 doszło do walk z druzami, w wyniku których kilka tysięcy maronitów zginęło, a wielu spośród nich wyemigrowało. Po tych zdarzeniach, na skutek dyplomatycznej i militarnej interwencji Francji Porta Ottomańska udzieliła maronitom autonomii. Druga fala emigracji nastąpiła po zakończeniu I wojny światowej, w czasie której wspólnota maronicka cierpiała głód wskutek blokady gór Libanu. W 1919 patriarcha Eliasz Hoayek reprezentował mieszkańców Libanu na konferencji pokojowej w Wersalu. Pod mandatem francuskim (1919-1943) maronici cieszyli się autonomią i swobodą kultu. W niepodległym Libanie tworzą drugą co do liczebności grupę wyznaniową. Do czasów wojny domowej mieli konstytucyjnie zagwarantowane współrządy z muzułmanami.
Obecnie w Libanie i Syrii mieszka około 2 milionów maronitów. Kościół ma 13 diecezji w Libanie (Antelias, Baalbek, Botrys, Bejrut, Jbeil, Jebbeh, Jounieh, Saida, Sarba, Tyrpolis, Tyr, Zahle i Zgharta), dwie w Syrii (Latakija i Aleppo), dwie na Cyprze (Nikozja i Damas), po jednej w Izraelu (Hajfa) i w Egipcie (Kair). Diaspora maronicka liczy około 4 milionów wiernych, mieszkających głównie w Ameryce Północnej i w południowej Europie. Diecezje maronickie istnieją w USA (Brooklyn i Los Angeles), w Kanadzie, w Argentynie, w Brazylii i w Australii.
Kościół maronicki ma własny obrządek, wywodzący się z rytu antiocheńskiego, ale z licznymi elementami rzymskimi. Obrzędy sprawowane są w liturgicznym języku aramejskim. Latynizacja liturgii nastąpiła głównie w XVII wieku pod wpływem Kolegium Maronickiego i zakonów. Od czasu Soboru Watykańskiego II usiłowania idą w odwrotną stronę - przywraca się tradycyjną liturgię maronicką. Maronicki Instytut Liturgii w Kaslik poddał już rewizji maronicki mszał (1992) i lekcjonarz (1993). Maronici wprowadzili do kościoła rzymskiego takie wschodnie instytucje, jak różaniec i droga krzyżowa.
Obecnie (od 1986) patriarchą maronickim jest kardynał Nasrallah Piotr Sfeir.
HISTORIA KOŚCIOŁA GRECKOKATOLICKIEGO
Nazwę Kościół greckokatolicki wprowadziła cesarzowa Maria Teresa w 1774 roku dla odróżnienia wiernych tej wspólnoty od wiernych Kościoła rzymskokatolickiego oraz ormiańskiego Kościoła katolickiego.
Czesto ludzie mylą grekokatolicyzm i prawosławie , a są to dwie odmienne konfesje tego samego obrzędu. Aby pojąć różnice je dzielące należy zagłębić się w przeszłość prawie 1000 lat, kiedy to chrześcijaństwo w Europie i Azji stanowiło jedność. Wtedy pojęcie „prawosławie” oznaczało prawdziwe chwalenie Boga zarówno na Wschodzie jak i na Zachodzie. Z czasem jednak zaczął zarysowywać się coraz wyraźniejszy podział między tymi dwoma częściami Cesarstwa rzymskiego, a także chrześcijanami, którzy je zamieszkiwali. Sytuacja w prowincji rzymskiej była niestabilna, częste walki z barbarzyńcami sprawiły, że ludzie byli tam realistami, Kościół Zachodni mocno stąpał po ziemi. Bizancjum było zasobne i spokojne, rozwijała się tam filozofia i sztuka, ceremoniał nabożeństwa był bogaty i uduchowiony. Dodatkową różnicą było używanie greki na Wschodzie i łaciny na Zachodzie.
I. Rozpad Kościoła Powszechnego na Obrządek Bizantyjski i Łaciński
Ostateczny podział kościoła chrześcijańskiego dokonał się w dniu 16 lipca 1054 r. kiedy to przedstawiciele papieża Leona IX i patriarchy Konstantynopola Cerulariusza obrzucili się klątwami. Od tego czasu zaczęła się dość wyraźna rywalizacja między katolicyzmem a prawosławiem, w której dochodziło niejednokrotnie do rozlewu krwi.
Spory między Kościołem rzymskim a bizantyjskim dotyczące spraw polityki wewnątrzkościelnej i teologii mają długą tradycję. W 330 Konstantynopol został nową stolicą Cesarstwa Rzymskiego. Uległy wtedy zmianie także stosunki kościelne na Wschodzie. Kiedy na soborze chalcedońskim (451) Konstantynopol jako siedziba patriarchatu został zrównany w prawach z Rzymem, papieże rzymscy do-strzegli w tym zagrożenie dla swoich aspiracji do prymatu uniwersalnego. Chrześcijanie na Wschodzie cesarstwa byli przekonani, że wiernie zachowują prachrześcijańską spuściznę w wierze i życiu, i że realizują w liturgii i obyczajach religijnych prawidłową chwalbę Bożą (ortho dore). Do tego doszły od-rębne przekonania teologiczne, tak że określenie "ortodoksyjny" (prawosławny) oznaczało także własną prawowierność w stosunku do odstępstw Kościoła łacińskie-go. Ingerencja papieży w spór o kult obrazów, ich roszczenia do południowej Italii i spory teologiczne coraz bardziej kładły się cieniem na wzajemnych stosunkach.
Pierwszym poważnym kryzysem jest sprawa Focjusza, człowieka dosyć niezwykłego na owe czasy: początkowo świecki, sekretarz cesarskiej kancelarii, przedstawiciel znamienitego rodu i w tamtych czasach ogromny erudyta. W 858 roku po zdymisjonowaniu przez cesarza jego poprzednika, Focjusz został mianowany patriarchą Konstantynopola. Papież Mikołaj I, działając pod wpływem przeciwników Focjusza, od-mówił uznania tego wyboru i ekskomunikował go. Cesarzowi, jak i miejscowym biskupom nie spodobała się reakcja papieża. Uznano to za przejaw niedopuszczalnej ingerencji Mikołaja I w sprawy Kościoła konstantynopolitańskiego, równie autonomicznego jak Kościół rzymski. Stwierdzono także, że w świetle prawa kanonicznego patriarcha Wschodu i patriarcha Zachodu (papież) są sobie równi i jeden nie ma istotnego wpływu na mianowanie drugiego. Do rozłamu przyczyniła się także rywalizacja pomiędzy Rzymem a Konstantynopolem o jurysdykcję nad Bułgarią. Po śmierci Ignacego w 877 roku papież uznał wreszcie Focjusza, ale spór zapoczątkował długotrwałą i przybierającą na sile polemikę, która oprócz spraw poważnych - zagadnienia prymatu papieża i Filioque (Duch Święty pochodzi od Ojca i od Syna) - dotyczyła wielu innych, jak kwestia używania niekwaszonego chleba w Eucharystii, celibatu księży, postów, znaku krzyża czynionego "odwrotnie", noszenia zarostu przez duchownych, itp.
Nieporozumienia osiągnęły apogeum w 1054 roku. Na skutek pewnych sporów liturgicznych jeden z biskupów wschodnich, Leon z Ochrydy, ogłasza list potępiający różne zwyczaje łacińskie. Papież Leon IX wysyła do Kostantynopola misję na czele z rzecznikiem niezależności papieskiej kardynałem Humbertem. Znajduje on "oparcie" w patriarsze Konstantynopola Michale Cerulariuszu, przekonanym o wielkim znaczeniu swego dworu, przeciwniku obdarzonym, jak się wkrótce okazało, równie złą wolą jak on sam. Kiedy między papieżem Leonem IX i cesarzem bizantyjskim Konstantynem IX nastąpiło zbliżenie wobec wspólnego zagrożenia ze strony Normanów wdzierających się do południowej Italii, patriarcha Michał Cerulariusz w obawie, że ten sojusz po-lityczny ograniczy jego autorytet w Kościele bizantyjskim, rozpętał prawdziwą kampanię dyskrymina-cji Kościoła łacińskiego. Najpierw zamknął w 1053 kościoły i klasztory rzymskie w Konstantynopolu, twierdząc, że obrządek łaciński jest nadużyciem. Nastąpiło ostre potępienie zachodnich "błędów", jak: używanie chleba niekwaszonego (azyrua) przy Eucharystii, zakaz małżeństw dla duchownych (celi-bat), włączenie Filioque do wy-znania wiary, aż po zakaz śpiewania Alleluja w okresie postu.
16 lipca 1054 nastąpił całkowity rozłam i wzajemne obłożenie się ekskomuniką. Legat papieża Leona IX kardynał Humbert, przed zgromadzonymi na mszy św. wiernymi, złożył na ołtarzu głównego kościoła stolicy Hagia Sophia bullę ekskomunikującą Michała Cerulariusza, patriarchę Konstantynopola. Wtedy Cerulariusz rzucił klątwę na legata papieskiego i przypieczętował istniejący do dziś podział na chrześcijaństwo rzymskie i prawosławne. Przypomnijmy, że ekskomuniki te zostały zdjęte przez papieża Pawła VI i patriarchę Atenagorasa dopiero w 1965 roku.
Do dziś jest kwestią sporną, czy Humbert był upoważniony do tak dalekosiężne-go w skutkach kroku, bowiem papież Leon IX zmarł był 16 kwietnia, a jego następca nie został jeszcze wybrany.
Humbert zarzucił patriarsze, że odmówił legatom papieskim rozmowy i lżył łacinników, wymyślając im od kacerzy. Na to nieumiarkowane postępowanie patriarcha odpowiedział na synodzie 24 lip-ca, rzucając klątwę na legata papieskiego.
Mimo, że potępienie ani w jednym, ani drugim wypadku nie do-tyczyło całego Kościoła, ale konkretnych osób, spowodowało ono dalsze usztywnienie stanowisk. ,,Schizma wschodnia", w którą zostali wciągnięci także Serbowie, Bułgarzy, Rumuni i Rusini, stała się faktem dokonanym w okresie wypraw krzyżowych, z chwilą utworzenia łacińskiego patriarcha-tu Konstantynopola.
I chociaż papież Paweł VI i patriarcha Athenagoras cofnęli klątwy 7 grudnia 1965, to rozłam trwa do dziś. Za ów rozłam w Kościele, jak stwierdził papież Jan XXIII, odpowiedzialność ponoszą obie strony...
III. Unia Brzeska - Unici uznają przymat Biskupa Rzymu
W 1596 r. w Brześciu nad Bugiem podpisano Unię Kościoła Katolickiego z Władykami Eparchii Prawosławnych w Rzeczypospolitej.
"Bezpośrednią przyczyną decyzji uznania zwierzchności Rzymu przez biskupów prawosławnych była potrzeba głębokich reform w Kościele prawosławnym, który w XVI wieku znalazł się w głębokim kryzysie. Jednocześnie już od początku XIV wieku trwały starania ze strony Kościoła katolickiego o połączenie obu wyznań. Idea unii była propagowana przez przybyłych do Polski w XVI w. jezuitów. Pisał o tym m.in. jezuita Piotr Skarga w swoim dziele O jedności Kościoła Bożego (1577).
W wyniku poparcia papieża Klemensa VIII, po długich negocjacjach, doszło do ogłoszenia i zatwierdzenia unii Kościołów na synodzie krajowym w Brześciu w 1596. Część wiernych prawosławnych na czele z ruskim kniaziem Konstantym Ostrogskim nie zaakceptowała warunków unii. W tym samym, 1596 r., został zwołany Sobór prawosławny, w skład którego weszli przeciwnicy unii na czele z biskupem przemyskim Michałem Kopysteńskim oraz biskupem lwowskim Gedeonem Bałabanem. Sobór ten potępił akt unii z Kościołem rzymskokatolickim i pozbawił hierarchów, którzy do niej przystąpili, święceń biskupich. Zaogniający się konflikt wkrótce pchnął przeciwników unii do przymierza z Księstwem Moskiewskim.
W wyniku Unii powstał Kościół unicki. Unici zobowiązali się uznać dogmaty Kościoła katolickiego i zwierzchnictwo papieża, w zamian za to zachowali swój obrządek, kalendarz juliański i organizację kościelną."
Był to w dużej mierze akt polityczny chociaż nie brakło wtedy ludzi, którzy pragnęli autentycznego zjednoczenia, aby wspólnie mogli modlić się do jednego Boga. Nowa religia spotkała się z oporem części kleru prawosławnego (tzw dyzunici) i ludności przyzwyczajonej do tradycyjnej wiary, jednak stopniowo zdobywała sobie przewagę na obecnych terenach południowo – wschodniej Polski.
Z upływem czasu, na skutek zgodnego współistnienia obrządku łacińskiego i greckokatolickiego, unici przyjmowali także łacińskie zwyczaje, obrzędy liturgiczne, modlitwy i nabożeństwa paraliturgiczne, między innymi: różaniec, godzinki, drogę krzyżową; jak również w wystroju świątyni pojawiły się organy, ławki, konfesjonały, dzwonki i inne. Te zmiany w liturgii Kościoła unickiego zaakceptował i przyjął Synod Zamojski w 1720 roku. Nie było to upodobnienie się do łacinników, ich liturgia pozostała wschodnia, lecz ubogacenie, gdyż przyjęto jedynie te elementy liturgii rzymskiej, które przemawiały do serc i umysłów unitów, pomagając im głębiej wyznawać własną wiarę. Przejawem tych zmian jest np. istniejąca do dziś katedra w Chełmie. Ten barokowy budynek w żadnej mierze nie przypomina cerkwii rusińskiej, lecz stylem nawiązuje do wzorców zachodnich.
Również Cerkiew Pounicka w Hrubieszowie (
http://grekokatolicyzm.prv.pl) jest zbudowana w stylu zachodnim. Swego czasu dyskutowałem z byłym konserwatorem zabytków OO. Bernardynów, który uważał, iż świątynia ta była budowana z przeznaczeniem na kościół łaciński. Dopiero, gdy delikatnie przypomniałem mu Synod z 1720 r, przyznał mi rację...
Obrządek unicki (dziś zwany greckokatolickim, grekokatolickim, lub bizantyjsko- ukraińskim) na terenie hrubieszowszczyzny trwał nieprzerwanie aż do roku 1875, gdy to ukazem carskim Unia została zniesiona, a wyznawcy obrządku wschodniego siłą zostali wcieleni do cerkwii prawosławnej, która wówczas była zależna od caratu. Kościół unicki przetrwał w zaborze austriackim i tam rozwijał się bez większych przeszkód. Wielu kapłanów unickich właśnie w Galicji odnalazło azyl uciekając przed restrykcjami carskimi...
IV. Dzieje Kościoła unickiego po 1875 r (przykłady z powiatu hrubieszowskiego).
Unici byli "solą w oku" carów. Kościół Unicki mimo liturgii wschodniej był bardziej katolicki, niż ortodoksyjny, a do tego bardzo patriotyczny...
W marcu 1868 r. zaborca carski wydaje rozporządzenie zabraniające w całym kraju stawiania nowych krzyży katolickich przy drogach publicznych, na polach i przy domach prywatnych, bez uzyskania każdorazowo pozwolenia właściwego gubernatora. Rozporządzenie to zabraniało także reperacji starych krzyży istniejących już w tych miejscach, a wydawano je po to, aby katolickie krzyże przy drogach i gościńcach zniknęły zupełnie, a ludność mieszkającą na tych terenach jak najszybciej sprawosławić.
W maju 1869 r. zakazano też, aby żaden zakonnik nie pokazywał się publicznie w habicie, zwłaszcza wśród unitów na Podlasiu. Policja miała rozkaz, aby takiego zakonnika "przyaresztować i odstawić do aresztu".
W walce z Kościołem katolickim i unickim, rząd carski w dobie "popowstaniowej" posuwał się czasem aż do... zupełnych absurdów. Np. zabroniono kapłanom katolickim pokazywania się unitom, zakazano im odwiedzać sąsiednie parafie czy miasta bez stosownych paszportów, religię katolicką czynownicy carscy zaliczyli nawet do "obcych wyznań" na tym terenie. Zabroniono też wszelkich zjazdów duchownieństwa katolickiego na odpusty parafialne, chociażby duchowni mieli legalne paszporty. Zakazano też duchownym katolickim udzielania jakichkolwiek posług religijnych unitom, zabroniono mówić księżom kazań i nauk na cmentarzach katolickich przy pochówkach...
W dniu 5 lipca 1874r. gubernator siedlecki Gromeka rozesłał 70 egzemplarzy ogłoszeń na każdy powiat z rozkazem, aby zostały przeczytane w cerkwiach i kościołach, aby też rozwiesić je jako plakaty, by obwieścić narodowi, że wszyscy unici diecezji chełmskiej na klęczkach proszą cesarza i jego rząd o łaskę przyjęcia ich do prawosławia, na co cesarz i jego rząd, chociaż niechętnie "zmuszony jest się zgodzić"...
Zaczął się wówczas wielki ucisk unitów na terenach zaboru rosyjskiego. Car wykorzystywał duchownych prawosławnych do "zruszczania" polskich chłopów, którzy jednak stawiali opór. Godna uwagi jest publikacja Antoniego Wiatrowskiego "Oporni unici na ziemi Staszica" dostępne m. in. w Towarzystwie Regionalnym Hrubieszowskim.
Duchownieństwo unickie było nastawione patriotycznie, wielu kapłanów unickich za tą wierność Polsce została zamordowana, wielu znalazło się wraz ze swymi parafianami na nieludzkiej ziemi Syberii. Rugowano też co gorliwszych kapłanów z ich parafii na parafie wgłą...
W tym momencie należy wspomnieć sylwetkę ostatniego unickiego proboszcza par. Strzyżów/k Hrubieszowa. Kapłan ten nie zgodził się na przejście na prawosławie i miał być aresztowany przez sołdatów cara, uciekał ze swej plebanii, ze skarpy za istniejącej do dziś cerkwią wskoczył do Buga, lecz po drugiej stronie Buga czekali na niego moskale. Utopił się w Bugu jako męczennik za wiarę, został pochowany na cmentarzu prawosławnym (dawniej unickim) w Strzyżowie, a jego pomnik istnieje do dziś i przypomina nam o tym kapłanie...
Wprost przeciwieństwem jego był ksiądz Michałowski, który był proboszczem w Dziekanowie. Na początku wyrażał się negatywnie o prawosławiu i bronił Unii, jednakże został przekupiony i zdradził swą wiarę - wiąże się to z przekazem o buncie unitów w cerkwii filialnej w Szpikołosach w 1875, którzy nie wpuściwszy w/w "Chrystopradawcy" zostali zbici kozackimi nahajkami. 14 osób stanęło przed sądem i zostało skazanych od 3 do 8 miesięcy więzienia, zaś sześciu najbardziej opornych trafiło na Syberię - wróciło po 30 latach tylko trzech, a trzech pogrzebano w "nieludzkiej ziemi"...
Po kasacie Unii powstało "Towarzystwo Opieki nad Unitami", które podtrzymywało w ludności unickiej, siłą wcielonej do Cerkwii Prawosławnej, polskiego ducha, dostarczało do jej obsługi kapłanów - apostołów (mimo strasznych kar ze strony carskiego zaborcy). Kapłan łaciński, który posługiwał by Unitom (zwanym na hrubieszowszczyźnie Unijatami) - musiał się liczyć z prześladowaniami, ze zsyłką na Syberię, lub karą śmierci... Jednakże organizowano zbiorowe chrzty, śluby i nabożeństwa w lasach, organizowano pielgrzymki do Częstochowy, Rzymu, Krakowa, oraz dostarczano fachowej literatury.
Przełomem był rok 1905, gdy car Mikołaj II (nota bene dla pozyskania przychylności rewolucjonistów polskich) zezwolił unitom na powrót na łono Kościoła katolickiego. Nie pozwolił jednak na odrodzenie się Kościoła unickiego, tak więc spora część unitów przeszła na obrządek łaciński, część pozostała na łonie Cerkwii prawosławnej...
V. Grekokatolicyzm w okresie II i III RP
W okresie II Rzeczypospolitej nie nastąpił nawrót na obrządek unicki. Na terenie powiatu hrubieszowskiego powstała jedynie neounicka cerkiew w Horodle, która do II W. Św. służyła mieszkającym unitom. Posługę w niej pełnił zakonnik z zakonu OO. Bazylianów, który również był wikariuszem w parafii łacińskiej w Horodle. Cerkiewka z lat 20-stych XX wieku do dziś istnieje i służy Bogu i ludowi...
Smutne jest to, iż po odzyskaniu niepodległości nie udało się reaktywować parafii greckokatolickich na terenie b. diec. chełmskiej.
Ci, którzy pragnęli zachować więź z katolicyzmem, powrócili na łono Kościoła katolickiego obrządku łacińskiego w 1905 r, zaś ci, którzy bardziej przywiązani byli do liturgii niż do doktryny - pozostali na łonie Cerkwii prawosławnej...
Świątynie pounickie, które przejął (na zasadzie sukcesji po Kościele unickim) Kościół rzymskokatolicki - przetrwały do dziś. Smutny los spotkał te świątynie, których gospodarzami pozostali prawosławni...
Sanacyjny rząd RP chciał "zlatynizować" ziemię chełmską i za pomocą wojska, policji, więźniów-robotników zniszczył bezpowrotnie świątynie, które zbudowali bracia prawosławni, jak też te, które pamiętały czasy Unii.
Dość ciekawy opis zamieściłem na stronach Kryłowa, gdzie opisane jest burzenie cerkwii (prawosławnej) w Kryłowie... (polecam zwłaszcza artykuł P. Pawła Boreckiego).
Obecnie w Hrubieszowie nie ma cerkwi greckokatolickiej, zaś obrządek wschodni sprawuje się jedynie w cerkwii obrządku prawosławnego. Niestety nie ma większego nawrotu do obrządku przodków, jednakże utworzenie parafii greckokatolickiej w Lublinie, odzyskanie i odbudowa cerkwii w Korczminie i Siedliskach (pow. tomaszowski), jak też głosy różnych środowisk o możliwości przejęcia świątyń pounickich w Horodle, Strzyżowie, Werbkowicach, oraz poprawosławnej cerkwii w Teratynie (po planowanym wybudowaniu tamże nowego kościoła) - świadczy o tym, iż wielu z nas nawet dziś w sercu po części jest unitami...
KOŚCIÓŁ NEOUNICKI W POLSCE
Kościół katolicki obrządku (rytu) bizantyjsko-słowiańskiego (inaczej neounicki) narodził się w Polsce w latach 20. XX wieku. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości okazało się, że wielu wiernych Kościoła prawosławnego nie ma swoich kapłanów. Powstanie rytu neounickiego związane było także z próbą odnowienia na terenie byłego zaboru rosyjskiego Cerkwi greckokatolickiej skasowanej w 1875 roku.
Zwolennikiem neounii był ordynariusz podlaski Henryk Przeździecki, który wykorzystał stanowisko Watykanu w sprawie ewengelizowania prawosławnych. Papież Pius XI upoważnił biskupa Przeździeckiego instrukcją Zelum Aplitudinis do "pozyskiwania" wiernych. Biskup podlaski sprawował władzę jurysdykcyjną nad nowym obrządkiem i jego duchownymi. Z czasem podobne pełnomocnictwa uzyskali także inni biskupi kresowi - wileński, piński, łucki i lubelski. Tworzony obrządek określano jako bizantyjsko-słowiański, wschodniosłowiański lub wschodniokatolicki.
Biskup Przeździecki w 1924 r. sprowadził do Polski zakon jezuitów obrządku wschodniego, którzy osiedlili się w Albertynie koło Słonima. Tam też biskup erygował pierwszą parafię.
W 1927 roku wierni 10 parafii prawosławnych na Polesiu zdecydowali się odnowić unię z Kościołem katolickim. Z uwagi jednak na to, że parafie te w swojej liturgii używały obrządku bizantyjsko-słowiańskiego, a nie jak reszta grekokatolików w Polsce rytu bizantyjsko-ukraińskiego postanowiono, że nowe wyznanie pozostanie przy swoich dotychczasowych tradycjach. Tym samym neounici nie weszli w skład Kościoła greckokatolickiego (unickiego), a opiekę nad nimi przejął Kościół rzymskokatolicki. Pod koniec 1927 roku było już 14 parafii obsługiwanych przez 28 księży i skupiających ok. 20.000 wiernych.
W 1931 roku obrządek uzyskał własnego biskupa. Z woli Stolicy Apostolskiej został nim Ukrainiec Mykoła Czarnecki z zakonu redemptorystów. Nie uzyskał on jednak jurysdykcji nad neounią, gdyż rząd polski nie wyraził na to zgody (obrządek nie był wyszczególniony w konkordacie z 1925 r.). Także w 1931 roku jezuici albertyńscy otrzymali od biskupa Adolfa Szelążka seminarium , które później przekształcili w Papieskie Seminarium Wschodnie.
Po II wojnie światowej i zmianie granic parafie neounickie na terenie ZSRR zanikły.
Obecnie w Polsce w obrządku neounickim jest ochrzczonych około 300 wiernych. Istnieje jedna parafia, która znajduje się w miejscowości Kostomłoty. Ryt ma jednego duchownego, którym jest marianin, archimandryta Roman Piętka. Ordynariuszem katolików wschodnich rytu bizantyjsko-słowiańskiego (neounickiego) w Polsce jest prymas Polski, kardynał Józef Glemp.
Więcej na
http://grekokatolicyzm.prv.pl
