No to po co teraz to całe przepraszanie

Brak konsekwencji. Albo umiejętnie dopiera się cytaty i jest się przekonanym do ich trafności - albo po prostu człowiek nie potrafi przewidzieć, że moga one mieć taki a nie inny rozdźwięk.

Trawy - to jest byc może ich oczekiwanie. Nic ponadto.
Ktoś od Ciebie wymaga, żebyś realizował ich oczekiwania? Masz ochotę je realizować?

To że oni czegoś chcą, jeszcze nie oznacza, że ja mam te ich pragnienia spełniac.

bo polski muzułmanin Tatar a mieszkający w tej samej Polsce muzułmanin z Syrii to całkiem inne światopoglądy.

jako próbkę posyłam wierszyk dla dzieci z oficjalnej strony islamskiej w polsce

Ciekawe, że referat Papież wygłosił we wtorek, a islamiści obudzili się pod koniec tygodnia. Jestem pewien, że ktoś się znalazł, kto podpuścił fundamentalistów, bo za cicho jakoś było.

Eminencje, Magnificencje,
Ekscelencje,
Szanowni Panowie,
Szanowne Panie!

Jest dla mnie wzruszającą chwilą jeszcze jeden pobyt na uniwersytecie i możliwość prowadzenia wykładu jeszcze raz. Równocześnie wracam myślami do tych lat, gdy po pięknym okresie posługi w wyższym instytucie we Fryzyndze, rozpocząłem pracę jako nauczyciel akademicki na uniwersytecie w Bonn. Był to jeszcze (rok 1959) czas starego uniwersytetu profesorów zwyczajnych.

W poszczególnych katedrach nie było asystentów ani osób piszących na maszynie, istniał natomiast bardzo bezpośredni kontakt ze studentami, a przede wszystkim między profesorami. Spotykaliśmy się przed i po wykładach w pokojach wykładowców. Kontakty z historykami, filozofami, filologami i oczywiście między obydwoma wydziałami teologicznymi były bardzo bliskie.

Jeden raz w każdym semestrze był tzw. dies academicus, w którym profesorowie wszystkich wydziałów spotykali się ze studentami całego uniwersytetu. Umożliwiali w ten sposób przeżycie doświadczenia universitas - do której nawiązał także Wasza Magnificencja niedawno - doświadczenia, tzn. faktu, że my, pomimo wszelakich specjalizacji, które niekiedy czynią nas niezdolnymi do komunikowania się między sobą, tworzymy jedną całość i pracujemy w ramach jednego rozumu w różnych jego wymiarach, ponosząc tym samym wspólną odpowiedzialność za właściwe używanie rozumu - ten fakt stawał się żywym doświadczeniem.

Niewątpliwie uniwersytet był dumny także ze swoich obydwu wydziałów teologicznych. Było rzeczą jasną, że także one, podejmując refleksję nad racjonalnością wiary, wykonują pracę stanowiącą obowiązkową część “całości” universitas scientiarum, nawet jeśli nie wszyscy mogli dzielić się wiarą, której korelację ze wspólnym rozumem zgłębiają teologowie. Ta wewnętrzna spójność w świecie rozumu nie została naruszona nawet wówczas, gdy pewnego razu wyszło na jaw, że jeden z kolegów powiedział, iż na naszym uniwersytecie jest pewna dziwna rzecz: dwa wydziały, które zajmowały się sprawą, która nie istnieje - sprawą Boga. To, że nawet w obliczu tak radykalnego sceptycyzmu pozostaje rzeczą konieczną i słuszną podejmowanie refleksji o Bogu przy pomocy rozumu i że trzeba to robić w kontekście tradycji wiary chrześcijańskiej, było pewnym przekonaniem w ramach całego uniwersytetu.
Wszystko to przyszło mi na myśl, kiedy niedawno przeczytałem część dialogu - wydaną przez profesora Theodora Khoury’ego (Münster) - który wykształcony cesarz bizantyjski Manuel II Paleolog - być może podczas zimowego kwaterowania w pobliżu Ankary w roku 1391 - prowadził z pewnym uczonym Persem na temat chrześcijaństwa, islamu i prawdy obydwu religii. Prawdopodobnie sam cesarz spisał ten dialog podczas oblężenia Konstantynopola w latach 1394-1402.

Proponuje się takie właśnie wyjaśnienie, ponieważ jego rozumowanie jest przytoczone w sposób o wiele bardziej szczegółowy niż rozumowanie jego perskiego współrozmówcy. Dialog dotyczy całego zakresu struktury wiary zawartej w Biblii i w Koranie i zatrzymuje się przede wszystkim na obrazie Boga i człowieka, ale obowiązkowo także - ciągle na nowo - na relacji między - jak się mówiło - trzema “Prawami” czy trzema “porządkami życia”: Starym Testamentem - Nowym Testamentem - Koranem. Nie zamierzam o tym mówić w tym wykładzie; chciałbym dotknąć tylko jednego tematu, raczej marginalnego w strukturze całego dialogu, który w kontekście tematu “wiary i rozumu” mnie zafascynował i który posłuży mi za punkt wyjścia moich refleksji nad tą płaszczyzną.

W siódmym dialogu (dialoxiz - polemika) wydanym przez prof. Khoury’ego, cesarz dotyka tematu dżihadu, świętej wojny. Z pewnością cesarz wiedział, że w surze 2, 256 czytamy: “Żadnego przymusu w sprawach wiary”. Specjaliści mówią, że jest to jedna z sur z okresu początkowego, w którym sam Mahomet był jeszcze zagrożony i bez siły. Ale oczywiście cesarz znał również przepisy sukcesywnie rozwijane i utrwalane w Koranie dotyczące świętej wojny.

Nie zatrzymując się na szczegółach, takich jak różnica w traktowaniu tych, którzy posiadają “Księgę”, i “niewiernych”, zwraca się w sposób zaskakująco szorstki do swojego współrozmówcy z głównym pytaniem o związek między religią a przemocą w ogóle, mówiąc: “Pokaż mi to, co Mahomet wprowadził nowego, a znajdziesz tam jedynie rzeczy złe i nieludzkie, takie jak jego wytyczna dotycząca szerzenia wiary mieczem, który ją głosił”. Cesarz po tak mocnych słowach wyjaśnia szczegółowo motywy, z powodu których szerzenie wiary poprzez przemoc jest rzeczą niemądrą.
Przemoc przeciwstawia się naturze Boga i naturze duszy. “Bóg nie cieszy się z krwi, mówi, niedziałanie według rozumu, ’su’n lo’gw’, jest sprzeczne z naturą Boga. Wiara jest owocem duszy, a nie ciała. Kto zatem chce prowadzić kogoś do wiary, potrzebuje zdolności dobrego mówienia i właściwego rozumowania, a nie przemocy i gróźb…

Aby przekonać duszę rozumną, nie jest konieczne posiadanie władzy ani narzędzi do bicia, ani jakiegokolwiek innego środka, którym można być grozić danej osobie śmiercią…”.

Decydującym stwierdzeniem w tej argumentacji przeciwko nawracaniu poprzez przemoc jest to, że niedziałanie zgodnie z rozumem jest sprzeczne z naturą Boga. Wydawca Theodore Khoury komentuje: to stwierdzenie jest oczywiste dla cesarza jako Bizantyjczyka wychowanego na filozofii greckiej. Natomiast według doktryny muzułmańskiej, Bóg jest absolutnie transcendentny.

Jego wola nie jest związana z żadną z naszych kategorii, nawet kategorią racjonalności. W tym kontekście Khoury cytuje dzieło znanego islamisty francuskiego R. Arnaldez, który podkreśla, że Ibn Hazn posuwa się do stwierdzenia, iż Bóg nie jest związany w ogóle swoim słowem i że nic nie zobowiązuje Go do objawiania nam prawdy. Gdyby była Jego wola, człowiek musiałby uprawiać także bałwochwalstwo.

W tym punkcie pojawia się dylemat stawiający nam bardzo bezpośrednie wyzwanie w rozumieniu Boga, a co za tym idzie - w konkretnym urzeczywistnianiu religii. Czy przekonanie, że działanie wbrew rozumowi pozostaje w sprzeczności z naturą Boga, jest tylko myślą grecką czy też ma wartość zawsze ze względu na nią samą?

Myślę, że w tym punkcie ujawnia się głęboka zgodność między tym, co jest greckie w lepszym rozumieniu, i w tym, co stanowi wiarę w Boga na fundamencie Biblii. Zmieniając pierwszy werset Księgi Rodzaju, pierwszy werset całego Pisma Świętego, św. Jan rozpoczął prolog swojej Ewangelii słowami: “Na początku był lo’gos”. Tego samego słowa używa cesarz: Bóg działa “su˘n lo˘gw”, poprzez Logos. Logos oznacza równocześnie rozum i słowo - rozum, który jest twórczy i zdolny do komunikacji, ale właśnie jako rozum.

Poprzez to św. Jan przekazał nam słowo zamykające biblijne wyobrażenie Boga, Słowo, w którym wszystkie drogi wiary biblijnej, częstokroć męczące i kręte, osiągają swój cel, znajdują swoje zwieńczenie. Na początku był Logos, a Logos jest Bogiem, mówi nam ewangelista. Spotkanie biblijnego przekazu i myśli greckiej nie było zwykłym przypadkiem. Widzenie św. Pawła, przed którym zamknęły się drogi do Azji i który we śnie zobaczył pewnego Macedończyka, i usłyszał jego błaganie: “Przepraw się do Macedonii i pomóż nam!” (por. Dz 16, 6-10), może być interpretowane jako “skondensowanie” istotnej potrzeby zbliżenia między wiarą biblijną a refleksją grecką.
W rzeczywistości to zbliżenie zostało zapoczątkowane dawno. Już tajemnicze imię Boga z krzaka gorejącego oddalające Go od wszystkich bóstw o wielu imionach poprzez jedyne stwierdzenie “Jestem, Który Jestem”, stanowi Jego jestestwo, a w odniesieniu do mitu, zaprzeczenie, do którego jest wewnętrznie podobna próba Sokratesa przezwyciężenia i przekroczenia samego mitu.

Proces zapoczątkowany w krzaku gorejącym nabiera, w ramach Starego Testamentu, nowej dojrzałości podczas wygnania, gdzie Bóg Izraela, pozbawionego ziemi i kultu, ogłasza się Bogiem nieba i ziemi, przedstawiając się w prostej formule przedłużającej słowa z krzaka gorejącego: “Jestem, Który Jestem”. Z tym nowym poznaniem Boga idzie w parze rodzaj iluminizmu wyrażającego się w drastyczny sposób w wyśmiewaniu bóstw, które są jedynie dziełem rąk ludzkich (por. Ps 115).

W ten sposób, pomimo uporu władców hellenistycznych chcących osiągnąć siłą dostosowanie do greckiego stylu życia i ich kultu bałwochwalczego, wiara biblijna w epoce hellenistycznej wychodziła wewnętrznie naprzeciw najlepszej cząstki myśli greckiej aż do wzajemnego kontaktu, który urzeczywistnił się szczególnie w późnej literaturze mądrościowej.

Dzisiaj wiemy, że grecki przekład Starego Testamentu dokonany w Aleksandrii - “Septuaginta” - jest czymś więcej niż prosty (do oceny może w sposób wręcz mało pozytywny) przekład tekstu hebrajskiego: jest osobnym świadectwem tekstowym i szczególnie ważnym etapem historii Objawienia, w którym urzeczywistniło się to spotkanie w taki sposób, który miał znaczenie rozstrzygające dla narodzin chrześcijaństwa i jego krzewienia. W głębi chodzi o spotkanie wiary i rozumu, autentycznego iluminizmu i religii. Manuel II, wychodząc faktycznie od wewnętrznej natury wiary chrześcijańskiej i równocześnie od natury myśli greckiej połączonej z wiarą, mógł powiedzieć, że niedziałanie “z Logosem” jest przeciwne naturze Boga.

Należy uczciwie zauważyć w tym punkcie, że w późnym średniowieczu rozwinęły się w teologii kierunki zrywające z tą syntezą greckiego ducha i ducha chrześcijańskiego. W przeciwieństwie do tzw. intelektualizmu augustyńskiego i tomistycznego wraz z Dunsem Szkotem rozpoczęła się koncepcja woluntarystyczna, która w końcu w kolejnych fazach doprowadziła do stwierdzenia, że poznamy jedynie voluntas ordinata Boga.
Poza nią istnieje wolność Boga, na mocy której mógł On stworzyć i uczynić nawet przeciwieństwo tego wszystkiego, czego rzeczywiście dokonał. Zarysowują się tu dwa stanowiska, które niewątpliwie mogą zbliżyć się do poglądów Ibn Hazn i mogą doprowadzić do obrazu Boga Własnowolnego, niezwiązanego ani z prawdą, ani nawet z dobrem.

Transcendencja i różnorodność Boga są akcentowane w tak przesadny sposób, że nawet nasz rozum, nasze poczucie prawdy i dobra nie są już wiernym odbiciem Boga, którego nieograniczone możliwości pozostają dla nas na zawsze nieosiągalne i ukryte za Jego rzeczywistymi decyzjami.

W przeciwieństwie do tego wiara Kościoła opierała się zawsze na przekonaniu, że między Bogiem a nami, między Jego wiecznym Duchem Stworzycielem a naszym rozumem stworzonym istnieje prawdziwa analogia, w której - jak naucza Sobór Laterański IV z roku 1215 - z pewnością jest nieskończenie więcej różnic niż podobieństw, ale nie do tego stopnia, aby uchylić analogię i jej język. Bóg nie staje się bardziej Boski poprzez to, że Go spychamy daleko od nas w czysty i nieprzenikniony woluntaryzm, ale Bogiem naprawdę Boskim jest ten Bóg, który objawił się jako Logos i który jako Logos działał i działa pełen miłości dla nas.

Z pewnością miłość, jak mówi św. Paweł, “przewyższa” wiedzę i dlatego jest zdolna zrozumieć bardziej prostą myśl (por. Ef 3, 19), jednakże pozostaje ona miłością Boga-Logosa, z powodu którego kult chrześcijański jest, jak mówi dalej św. Paweł “logikh˘ latreia” - służbą Bożą zgodną ze Słowem odwiecznym i z naszym rozumem (por. Rz 12, 1).

Wspomniane tu obopólne zbliżenie wewnętrzne, które zaistniało między wiarą biblijną i refleksją na płaszczyźnie filozoficznej myśli greckiej, stanowi czynnik decydujący nie tylko z perspektywy historii religii, lecz także z perspektywy historii powszechnej - czynnik, który zobowiązuje nas także dziś.

Gdy rozważamy tę relację, nie jest rzeczą zaskakującą, że chrześcijaństwo, pomimo swego pochodzenia i pewnego poważnego rozwoju na Wschodzie, znalazło w końcu swój ślad historycznie decydujący o Europie. Możemy także wyrazić to odwrotnie: to spotkanie, do którego stopniowo dochodzi jeszcze dziedzictwo Rzymu, stworzyło Europę i pozostaje fundamentem tego, co - zgodnie z rozumem - można określić mianem Europy.
Tezie zakładającej, że dziedzictwo greckie krytycznie oczyszczone stanowi integralną część wiary chrześcijańskiej, przeciwstawia się żądanie dehellenizacji chrześcijaństwa - żądanie, które od początku epoki nowożytnej dominuje coraz bardziej badania teologiczne. Patrząc bliżej, możemy zaobserwować trzy “fale” w programie dehellenizacji: chociaż powiązane wzajemnie, jednak wyraźnie różnią się co do motywacji i celów.

Dehellenizacja pojawia się najpierw w powiązaniu z postulatami reformacji w XVI wieku. Rozważając tradycję szkół teologicznych, działacze reformacji umieszczali siebie wobec uporządkowania wiary uwarunkowanej całkowicie filozofią, tzn. wobec determinacji wiary przez rzeczywistość zewnętrzną na mocy sposobu myślenia, który z niej nie wyrastał. W ten sposób wiara nie jawiła się już jako żywe słowo historyczne, ale jako element włączony w strukturę jakiegoś systemu filozoficznego.

Natomiast sola scriptura poszukuje czystej, pierwotnej formy wiary, tak jak jest ona obecna na początku w Słowie Biblii. Metafizyka jawi się jako przesłanka pochodząca z innego źródła, od którego trzeba uwolnić wiarę, aby przywrócić jej zupełną samodzielność. Kant, poprzez swoje stwierdzenie o konieczności odsunięcia myślenia, aby zrobić miejsce dla wiary, działał na podstawie tego programu z nieprzewidywalną radykalnością zwolenników reformacji. Poprzez to oparł wiarę wyłącznie na rozumie praktycznym, negując jej dostęp do całej rzeczywistości.

Teologia liberalna XIX i XX wieku przyniosła drugą “falę” w programie dehellenizacji: jej wybitnym przedstawicielem jest Adolf von Harnack. Podczas moich studiów, podobnie jak w pierwszych latach mojej pracy uniwersyteckiej, ten program był głęboko obecny także w teologii katolickiej. Za punkt wyjścia uznawano rozróżnienie Pascala między Bogiem filozofów a Bogiem Abrahama, Izaaka i Jakuba. Podczas mojego wykładu inauguracyjnego w Bonn w roku 1959 starałem się stawić czoła temu tematowi i nie zamierzam powtarzać tutaj całego przemówienia.

Chciałbym jednak spróbować wyjaśnić przynajmniej w skrócie nowość, która charakteryzowała tę drugą “falę” dehellenizacji w stosunku do pierwszej. U Harnacka główną myślą wydaje się powrót do zwykłego człowieka Jezusa i do Jego prostego orędzia, które przyszło przed wszelkimi teologizacjami, a zatem, także przed hellenizacjami: to właśnie proste orędzie stanowiło prawdziwy punkt kulminacyjny religijnego rozwoju ludzkości. Jezus zastąpił kult moralnością.
Ostatecznie jest On przedstawiany jako Ojciec humanitarnego orędzia moralnego. Głównym celem Harnacka jest przekazanie chrześcijaństwa w harmonii z nowoczesnym rozumem, wyzwalając je właśnie z elementów pozornie filozoficznych i teologicznych, takich jak na przykład wiara w Bóstwo Chrystusa i w Trójcę Świętą.

W tym znaczeniu historyczno-krytyczna egzegeza Nowego Testamentu w swojej wizji umieszcza ponownie teologię w świecie uniwersytetu: dla Harnacka teologia jest czymś na wskroś historycznym, a zatem niemającym ścisłego związku z nauką.

To, że bada ona Jezusa poprzez krytykę, jest - można powiedzieć - wyrazem rozumu praktycznego, a w konsekwencji jest również do przyjęcia w ramach całego uniwersytetu. W tle jest to nowożytne samoograniczenie rozumu, wyrażone w sposób klasyczny w “krytykach” Kanta, później jednak zradykalizowane przez myśl nauk przyrodniczych.

Ta nowoczesna koncepcja rozumu opiera się, mówiąc w skrócie, na syntezie platonizmu (kartezjanizmu) i empiryzmu, którą potwierdził postęp techniczny. Z jednej strony zakłada się matematyczną strukturę materii, można powiedzieć jej istotną racjonalność, która umożliwia jej zrozumienie i używanie w jej skuteczności operacyjnej: ta merytoryczna przesłanka jest, można powiedzieć, elementem platońskim w nowoczesnej koncepcji natury.

Z drugiej strony, chodzi o funkcjonalną użyteczność natury do naszych celów, gdzie dopiero możliwość sprawdzenia prawdy lub fałszu poprzez doświadczenie dostarcza ostatecznej pewności. Obciążenie obydwu biegunów może w zależności od okoliczności zachodzić w większym stopniu z jednej lub z drugiej strony. Myśliciel tak ściśle związany z pozytywizmem jak J. Monod uznał się za zdeklarowanego platończyka.

Obejmuje to dwa fundamentalne kierunki mające decydujące znaczenie dla naszego problemu. Jedynie rodzaj pewności pochodzący z synergii matematyki i empirii pozwala nam mówić o naukowości. To, co pretenduje do bycia nauką, musi “zmierzyć się” z tym kryterium. W ten sposób także nauki dotyczące spraw humanistycznych, takie jak historia, psychologia, socjologia i filozofia, próbowały zbliżyć się do tego kanonu naukowości. Jednak ważne dla naszych rozważań jest jeszcze to, że metoda jako taka wyklucza problem Boga, ukazując Go jako problem nienaukowy lub przednaukowy. Jednak poprzez to stajemy wobec redukcji zakresu nauki i rozumu, który trzeba zakwestionować.
Powrócę jeszcze do tego tematu. Na razie wystarczy pamiętać, że w świetle takiej perspektywy w próbie zachowania dla teologii charakteru dyscypliny “naukowej” z chrześcijaństwa pozostałby jedynie ubogi fragment. Ale musimy powiedzieć więcej: jeżeli nauka jest tylko tym w swoim całokształcie, wówczas sam człowiek doświadcza poprzez to redukcji.

Ponieważ wówczas pytania właśnie ludzkie, tzn. “skąd” i “dokąd”, pytania religii i etosu, nie mogą znaleźć miejsca na obszarze wspólnego rozumu opisanego przez “naukę” rozumianą w ten sposób i muszą być przeniesione do sfery subiektywizmu. Podmiot decyduje, na podstawie swoich doświadczeń, co wydaje mu się religijnie do przyjęcia, a subiektywne “sumienie” staje się ostatecznie jedyną normą etyczną. W ten sposób jednak etos i religia tracą swoją siłę tworzenia wspólnoty i wygasają w sferze dyskrecjonalności osobistej.

To jest niebezpieczna przesłanka dla ludzkości: stwierdzamy to na podstawie groźnych patologii religii i rozumu, patologii, które muszą koniecznie wybuchnąć, gdy rozum zostaje zredukowany do takiego stopnia, że sprawy religii i etosu już się doń nie odnoszą. To, co pozostaje z prób tworzenia etyki w oparciu o zasady ewolucji, psychologię czy socjologię, jest po prostu niewystarczające.

Przed przejściem do wniosków, do których zmierza to rozważanie, muszę wspomnieć jeszcze pokrótce o trzeciej “fali” dehellenizacji, która rozprzestrzenia się aktualnie. Uwzględniając zetknięcie z wielością kultur, lubi się dziś mówić, że synteza z hellenizmem, która dokonała się w Kościele starożytnym, była pierwszą inkulturacją.

Nie powinna ona krępować innych kultur. Kultury te powinny mieć prawo cofnięcia się aż do punktu, który poprzedzał tę inkulturację, aby odkryć proste przesłanie Nowego Testamentu, a następnie dokonać jego ponownej inkulturacji w ich odpowiednich sferach. Teza ta nie jest zwykle błędna; pozostaje jednak zbyt uproszczona i niedokładna. Nowy Testament został faktycznie napisany w języku greckim i zawiera w sobie związek z duchem greckim - związek, który dojrzewał w poprzedniej fazie rozwoju Starego Testamentu. Z pewnością istnieją w procesie powstawania Kościoła starożytnego elementy, których nie powinno się włączać do wszystkich kultur. Ale decyzje merytoryczne, które dotyczą właśnie związku wiary z poszukiwaniem rozumu ludzkiego, wchodzą w skład samej wiary i stanowią etapy jej rozwoju zgodne z jej naturą.
Poprzez to przechodzę do konkluzji. Ta próba krytyki nowożytnego rozumu przez pryzmat jego wewnętrznej istoty ograniczona jedynie do głównych punktów nie zawiera wcale poglądu, że obecnie trzeba się cofnąć przed iluminizmem, odrzucając przekonania epoki nowożytnej.

To, co jest ważne w nowoczesnym rozwoju ducha, zostaje uznane bez zastrzeżeń: wszyscy jesteśmy wdzięczni za wielkie możliwości, które zostały otworzone dla człowieka, i za postęp na płaszczyźnie osobowej nam przekazany.

Etos naukowości jest - jak wspomniał Wasza Magnificencja - chęcią posłuszeństwa prawdzie, a zatem wyrażeniem postawy wchodzącej w skład istotnych decyzji ducha chrześcijańskiego. Nie jest moim celem ucieczka ani negatywna krytyka. Chodzi natomiast o pogłębienie naszej koncepcji rozumu i korzystania z niego.

Ponieważ obok radości wobec możliwości każdego człowieka dostrzegamy również zagrożenia wynikające z tych możliwości i powinniśmy się zastanowić, jak możemy je opanować. Osiągniemy cel dopiero wtedy, gdy rozum i wiara zostaną zjednoczone w nowy sposób; gdy przekroczymy ograniczenie ustanowione przez sam rozum wobec tego, co da się sprawdzić poprzez doświadczenie, i ukażemy mu na nowo całą jego wielkość.

W tym znaczeniu teologia, nie tylko jako dyscyplina historyczna i naukowo-humanistyczna, ale jako teologia prawdziwa i właściwa, tzn. jako refleksja nad rozumem wiary, powinna mieć swoje miejsce na uniwersytecie i w szerokim dialogu nauk. Tylko tak staniemy się także zdolni do prawdziwego dialogu kultur i religii - dialogu, którego tak pilnie potrzebujemy.

W świecie zachodnim panuje powszechna opinia, że tylko rozum pozytywistyczny i formy filozofii z niego się wywodzące mają charakter uniwersalny. Ale głęboko religijne kultury świata widzą właśnie w tym wykluczeniu pierwiastka Boskiego z uniwersalności rozumu atak na ich najbardziej wewnętrzne przekonania.
Rozum, który jest głuchy na pierwiastek Boski i spycha religię do obszaru podkultur, jest niezdolny do włączania się do dialogu kultur. A mimo to nowoczesny rozum właściwy dla nauk przyrodniczych ze swoim istotnym elementem platońskim zawiera w sobie, jak próbowałem to wykazać, pytanie, które go przekracza wraz z jego możliwościami metodologicznymi.

On sam musi po prostu zaakceptować racjonalną strukturę materii i zgodność między naszym duchem a strukturami racjonalnymi działającymi w naturze jako fakt ustalony, na którym zasadza się jego droga metodologiczna.

Ale pytanie o przyczynę tego ustalonego faktu istnieje i winno być przekazane przez nauki przyrodnicze innym poziomom i sposobom myślenia - filozofii i teologii. W przypadku filozofii i - w odmienny sposób - teologii słuchanie ważnych doświadczeń i poglądów tradycji religijnych ludzkości, w szczególności tradycji wiary chrześcijańskiej, stanowi źródło poznania; odrzucenie tego pytania oznaczałoby niedopuszczalną redukcję naszego słuchania i odpowiadania.

Tutaj przychodzi mi na myśl wypowiedź Sokratesa skierowana do Fedona. W poprzednich dialogach poruszono wiele błędnych poglądów filozoficznych. Wówczas Sokrates mówi: “Byłoby bardzo zrozumiałe, gdyby ktoś z powodu irytacji wywołanych tyloma błędnymi rzeczami znienawidził przez resztę swego życia każde rozważanie o bycie i je szkalował.

Ale tym samym zagubiłby prawdę o bycie i doświadczyłby wielkiej szkody”. Od dawna Zachód jest zagrożony tą niechęcią do stawiania sobie fundamentalnych pytań przez rozum. W ten sposób mógłby doznać jedynie wielkiej szkody. Odwaga otwierania się na wielkość rozumu, a nie odrzucenie jego wielkości - to właśnie stanowi program, poprzez który teologia podejmująca refleksję nad wiarą biblijną wchodzi w dialog z obecnymi czasami.

“Niedziałanie według rozumu, niedziałanie z Logosem jest sprzeczne z naturą Boga”, powiedział Manuel II, wychodząc od chrześcijańskiego obrazu Boga, perskiemu współrozmówcy. Właśnie zapraszamy naszych współrozmówców w dialogu kultu