Endecka krytyka nazizmu


W propagandzie stalinowskiej endeków często porównywano z włoskimi faszystami oraz niemieckimi nazistami. Poglądy wszystkich środowisk celowo utożsamiano ze sobą.

Tymczasem stanowisko polskiego ruchu narodowego wobec najważniejszych problemów społecznych, politycznych i gospodarczych w Polsce wynikało ze zgoła odmiennych pobudek niż w Niemczech czy we Włoszech. W tamtych krajach stosowano odmienne metody dla realizacji zamierzonych celów. Sąsiadujący ze sobą za miedzą polscy narodowcy i niemieccy naziści zwalczali się wzajemnie przy każdej okazji.

Narodowcy krytykowali nazizm biorąc za punkt wyjścia naukę społeczną Kościoła katolickiego. "Na drogi myślowe, odbiegające (jak np. teorje hitlerowskie) od pionu doktryny katolickiej, nigdy nie zejdziemy" - pisał Jędrzej Giertych. W sprawach dla Kościoła zasadniczych, takich jak np. wychowanie młodzieży nie może być rozbieżności z katolicyzmem. Przyjęcie nazistowskiego paradygmatu wychowania byłoby równoznaczne z odejściem od katolickiej ortodoksji. Rządy narodowe w Polsce mają być systemem rządów katolickich (J. Giertych O wyjście z kryzysu, Warszawa 1938). Giertych posunął się nawet do stwierdzenia, że do praktykowania metod w III Rzeszy bliżej było ekipom sanacyjnym, aniżeli narodowcom.

W publicystyce endeckiej akcentowano tożsamość celów Narodowej Demokracji i Kościoła. Walkę między katolicyzmem a narodowym socjalizmem uznawano za zmagania dwu poglądów na świat. Jednego opartego na Bogu i ewangelii, drugiego na micie krwi i rasy. Ten ostatni zwracał się przeciw wszystkim, którzy nie chcieli ulec germańskiej pięści i krzyżackiemu duchowi (W. Nowosad O jednolity pogląd na świat, Lwów 1939). Mocno podkreślano przeciwstawny charakter ideologii nazistowskiej i doktryny chrześcijańskiej jeszcze na długo przed dojściem Adolfa Hitlera do władzy. "To, że np. Niemcy powojenne (gdzie w ogóle najsilniej wezbrała fala megalomanii narodowej) nadużyły nacjonalizmu do propagandy zwyrodniałego antysemityzmu, przeradzającego się w walkę w chrystjanizmem i nawrót do pogaństwa, lub że terrorystyczna organizacja antykatolickiej Ameryki Ku-klux-klan posługuje się hasłami nacjonalistycznemi, zraża wielu katolików do nacjonalizmu jako takiego. Zapominają oni o tem, że prawdziwy nacjonalizm zawsze prędzej czy później z Kościołem iść musi i idzie" (Cz. Lechicki Nacjonalizm a katolicyzm, "Słowo Polskie" 1927, nr 98).

Dmowski o niemieckiej megalomanii

Z kolei Roman Dmowski uważał, że Niemców nie satysfakcjonuje bycie narodem wielkim posiadającym swoje miejsce w świecie. Chcą udowodnić przewagę nad całym światem. Niemcy mają czuć potrzebę udowodnienia, że są nacją wyjątkową, przedstawiającą wyższy typ człowieka i posiadającą większe prawa od innych narodów (R. Dmowski Świat powojenny i Polska, Wrocław 1999).

Niektórym faszyzm wydawał się być zbawienną reakcją na komunizm, który w tamtym czasie w okrutny sposób torował sobie drogę do zawładnięcia milionami ludzi. Jednak faszyzm posunął się do przesadnego kolektywizmu. Zwalczając przerost indywidualizmu zwyrodniał nie potrafiąc uszanować praw należnych każdej jednostce. Faszyzm nie pozostawił jednostkom swobody bytu i rozwoju nadmiernie etatyzując umysły i dusze (Italicus Ewolucja faszyzmu, "Szczerbiec" 1931, nr 23). Tadeusz Gluziński, w późniejszym czasie główny ideolog ONR-ABC, uważał, że pojawienie się we Włoszech faszyzmu zainteresowało część polskiej inteligencji, lecz bardzo płytko. Polegało ono na powierzchownej chęci jego naśladownictwa. "Istota tego kierunku została nam obca, a popularnością cieszyły się jego formy zewnętrzne. (...) Słowo faszyzm dla zwolenników, jak i przeciwników ruchu, jest pustym dźwiękiem" (H. Rolicki Cele i drogi propagandy wywrotowej, Warszawa 1927).

Stanisław Kozicki wspomina, że tworząc Obóz Wielkiej Polski Dmowski nie wzorował się na faszyzmie. Jego umysł był zbyt samodzielny i krytyczny względem poczynań duce (S. Kozicki Pamiętniki, t. 3, Biblioteka Jagiellońska). Dmowski mocno rozgraniczał uczciwą walkę narodową od zwykłej zbrodni. Sprzeciwiał się bezmyślnemu stosowaniu przemocy. U schyłku życia Dmowski popadł w depresję pod wpływem sukcesów Hitlera. "Stoimy przed czwartym rozbiorem Polski" - miał stwierdzić twórca ruchu wszechpolskiego (K. Kawalec Roman Dmowski, Warszawa 1996). Wtórowali mu inni znani działacze spod znaku szczerbca. Wedle Zygmunta Balickiego naród, jako żywy organizm, ma moralne prawo rozrastać się. Nie tylko kosztem ludów biernych i "bezkształtnych społecznie", ale nawet kosztem innych nacji. Warunek jest jeden: nie wolno opierać się na brutalnej sile, przymusie i prawach wyjątkowych (Z. Balicki Egoizm narodowy wobec etyki, Lwów 1902). Tymczasem naziści tworzyli swoje imperium per pas et nefas. Pogodzenie rządów policyjnych i zasady wodzostwa z duchem polskim było niemożliwe. Ten ostatni ukształtował się bowiem pod wpływem katolickich wartości i rzymskiej cywilizacji - podkreślali endeccy publicyści.

Ale nie można zaprzeczyć,że Jasna Góra dawała Polakom jedyną nadzieję w chwilach niewoli narodowej i wojen.Przed bitwą pod Grunwaldem nasi rycerze śpiewali właśnie "Bogurodzicę". Naród i wiara tworzą nierozerwalny związek ze sobą.