Racjonalizm to filozofia zakładająca wyższość poznania umysłowego nad poznaniem zmysłowym.

Racjonalizm w sensie metody naukowej to ogólne podejście do zdobywania wiedzy polegające na porządkowaniu zasobów wiadomości w.g. z góry ustalonego porządku.

Racjonalizm w potocznym znaczeniu to postawa polegająca na porządkowaniu i poddawaniu logicznej krytyce docierających do nas wiadomości i odrzucanie tych, które nie pasują do wcześniej przyjętych ogólnych założeń.

Racjonalizm w filozofii
Filozofowie racjonaliści od czasów Kartezjusza starali się znaleźć zbiór podstawowych aksjomatów, którym nie dało by się zaprzeczyć bez popadania w logiczną sprzeczność i od których drogą dedukcji dałoby się wyprowadzić całą ludzką wiedzę.

Racjonalizm rozwijał się intensywnie w wiekach XVII i XVIII. Do najbardziej znanych filozofów racjonalistów należą: Kartezjusz, Isaac Newton, Gottfried Wilhelm Leibniz oraz Georg Wilhelm Friedrich Hegel.

Od czasu Hegla nikt już nie próbował tworzyć systemów filozoficznych opartych na ścisłym racjonalizmie, gdyż zadanie znalezienia doskonałego zbioru podstawowych aksjomatów mogących skutecznie tłumaczyć i opisywać całą ludzką wiedzę okazało się zadaniem niewykonalnym.

Elementy racjonalizmu są jednak obecne w myśleniu ludzkim do dzisiaj. Przykłady takiego myślenia to np: próba stworzenia "teorii wszystkiego" przez współczesnych fizyków.

upatruje w rozumie naczelne (lub w wersji skrajnej — jedyne) źródło poznania i kryterium prawdy (tzw. racjonalizm genetyczny, natywizm) oraz uznaje istnienie poznania niezależnego od doświadczenia, „czysto rozumowego”, i możliwość uzasadniania wiedzy bez odwoływania się do doświadczenia (tzw. racjonalizm metodologiczny, aprioryzm).

NATYWIZM - pogląd dotyczący genezy poznania, zakładający istnienie w umyśle ludzkim idei (cech) wrodzonych, związanych z konstrukcją umysłu, tj. pewnej wiedzy niezależnej od doświadczenia i wszelkich zewn. czynników; zw. też genetycznym racjonalizmem.

APRIORYZM - a. skrajny — pogląd w filozofii staroż. (Parmenides z Elei, Platon), uznający poznanie a priori za jedynie prawdziwe i pełnowartościowe; a. umiarkowany — pogląd występujący w filozofii nowoż. (I. Kant, neokantyzm, fenomenologia), zgodnie z którym istnieje poznawczo wartościowa wiedza aprioryczna, obejmująca nie tylko sądy analit., ale i sądy syntet. a priori; a. jest też nazywany racjonalizmem.

jedynie wartościowe jest poznanie racjonalne, tj. zgodne z rezultatami nauki, odrzuca wszelkie środki i sposoby poznania dostarczające wiedzy niedyskursywnej i nie poddającej się sprawdzeniu (np. intuicję, objawienie); racjonalizm w tym rozumieniu postuluje krytycyzm, antydogmatyzm i obiektywność w ocenie wiedzy, akcentując czynną rolę rozumu wiąże się zwykle z idealizmem teoriopoznawczym, w przeciwstawieniu do intelektualizmu właściwego realizmowi teoriopoznawczemu, który przyjmuje pierwotność biernego zachowania intelektu względem oddziałującego z zewnątrz bytu.

Idealizm teoriopoznawczy, kwestionujący możliwość poznania rzeczywistości zewn. wobec podmiotu, występuje także w 2 zasadniczych odmianach: idealizmu immanentnego, odmawiającego podmiotowi zdolności wykroczenia w aktach poznawczych poza własne przeżycia psych. (impresje, wrażenia, idee) stanowiące dla niego jedyny możliwy przedmiot poznania; idealizmu transcendentalnego (krytycznego) kwestionującego możliwość poznania istniejących rzeczy samych w sobie, ograniczającego poznanie do świata zjawisk dostępnych w doświadczeniu współtworzonym przez struktury (formy, kategorie) poznającego umysłu.

REALIZM TEORIOPOZNAWCZY, realizm epistemologiczny, stanowisko w teorii poznania, przyjmujące, że źródłem ludzkiego poznania są byty istniejące niezależnie od umysłu ludzkiego i znajdujące się na zewnątrz człowieka poznającego; realizm teoriopoznawczyjest przeciwieństwem wszelkich odmian agnostycyzmu i subiektywnego idealizmu, negujących możliwość poznania rzeczywistości.

Czym innym jest poszukiwanie prawdy zgodnie z określoną metodą, a czym innym jest zdrowy rozsądek, który nie może być nigdy miernikiem tego co prawdziwe (no chyba, że ktoś mu nada znaczenie metody naukowej to co innego), gdyż sam człowiek ma ograniczenia. Zdrowy rozsądek to po prostu sposób patrzenia na świat istoty, która miała taki a nie inny tor ewolucji. To jeszcze nie jest metodyczne badanie problemu. To zwykłe spojrzenie człowieka, który realnie wie mało, ale myśli, że wie wystarczającą dużo.

... jedynym sposobem na to jest racjonalizm.